ب - برای ارائه پاسخی شاید در خور، ابتدا آیه را مرور می کنیم، سپس به نقد آن می پردازیم:

إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُواْ أَوْ يُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ، جزای کسانی که با خدا و پیامبرش جنگ می کنند و در زمین به فساد می کوشند، آن است که کشته شوند یا بر دار گردند یا دست ها و پاهایشان یکی از چپ و یکی از راست بریده شود یا از سرزمین خود تبعید شوند. این ها رسواییشان در این جهان است و در آخرت نیز به عذابی بزرگ گرفتار آیند(مائده 33).

1 – به کار گیری آیات قرآن برای هموار کردن راه حاکمان اسلامی امری به غایت پر مخاطره است. چرا که مفسر علاوه بر توان تبیین آیه، نیاز به شناخت زمان خود نیز دارد؛ بویژه وقتی وارد داوری های اجتماعی می شود. با استناد به متشابهات و ظاهر آیات قرآن برخی می توانند علی ابن ابی طالب (ع) و امام حسین را نیز محکوم و جبهه دیگر را تطهیر کنند! از این رو، چنین استناداتی اولا، نقیض جدی دارد و محل شبهه است ثانیا، صدور حکم نابودی برای این و آن، نیاز به احتیاط خارق العاده دارد و با تقوا و عدالت و روح انسان گرایی قرآن کریم منافات دارد. بی جهت نیست که فرمود همین قرآن سراسر شفا و رحمت، برای عده ای ظالم، البته خسارت و گمراهی است: وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا(اسراء 82).

2 – شان نزول های وارده برای آیه، حکایت از آن دارد که گروهى از مشركان نزد پیامبر (ص) آمده، اسلام را پذیرفتند؛ اما آب و هواى مدینه به آن‌ها نساخت و بیمار شدند؛ بدین جهت پیامبر براى بهبود آن‌ها فرمود: در خارج مدینه در نقطه‌اى خوش آب و هوا از صحرا كه شتران زكات را در آن‌جا به چرا مى‌بردند، بروند و ضمن استفاده از آب و هواى آن‌جا از شیر تازه شتران نیز استفاده كنند. آنان چنین كردند و بهبود یافتند؛ اما به جاى تشكر از پیامبر (ص) از اسلام خارج شدند. دست و پاى چوپان‌هاى مسلمان را بریده، چشمانشان را كور كردند؛ سپس آن‌ها را كشتند و شتران زكات را به غارت بردند. پیامبر (ص) دستور داد آن‌ها را دستگیر كرده، همان كارى را كه با چوپان‌ها انجام دادند (براى مجازات) درباره آن‌ها انجام شود[3]. بر اساس نقل دیگرى، این آیه درباره «قطّاع الطریق» نازل شده است[4]. لذا شان نزول آیه نیز حکایت از مجازاتی ابدائی برای مسلمانان و یا از ناحیه مسلمانان برای غیر آنان نیست، بلکه بیشتر نشان از مجازات به مثل یا قصاص دارد. از این رو تعمیم این عمل ناپسند و غیر انسانی اهل کفر و دارای مجازات به عنوان حکم دینی روایی ندارد[5]. برای این آیه شأن نزول‌های دیگری نیز بیان شده است[6].

3 – هر چند موضوع آیه محاربه و فساد است، ولی اولا، در هیچ یک از مجازات‌های شرعی، بحث زجرکش کردن را نداریم و قتل صبر در فقه ممنوع شده است[7]. ثانیا، از نگاه قابل ملاحظه بسیاری از نو اندیشان دینی، اصولا از آنجا که مخاطب آیات معاملات و مجازات های مخصوص صدر اسلام، بر خلاف آیات عبادی و اعتقادی و اخلاقی؛ ویژه بوده و قابل تعمیم به مردمان و مناسبات زمان های دیگر نیستند. چنانچه آیات مربوط به ارتداد و محاربه و برخی از آیات جهاد از جمله آیه سیف، در همان سیاق خود باید تعبیر و تفسیر شوند.

4 – در عصر غیبت امر الهی، اعتراض به حکومت های عرفی شده دینی و غیر دینی، حتی برای تغییر آن ها (یعنی به منظور براندازی)، به معنای مقابله با خدا و رسول نیست. چه رسد به این که، فریاد آنان فریاد مظلومانی باشد که برای احقاق حق خود و یا به منظور رفع ظلم از خود فریاد بزنند[8]. حتی اختلاف و مبارزه با اولوالامر در مفهوم عام خود در هر یک از کشورهای اسلامی(مفهوم خاص در زمان حضور و مورد معصومین (ع) از محل بحث ما خارج است)؛ مطابق نص قرآن کریم در آیه 59 نساء[9] مجاز و بلامانع است. قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز اعتراض آزاد در مطبوعات و احزاب و افراد را در اصول 3، 22 و 27، حق مردم تلقی نموده است و رسیدگی به تخلفات احتمالی آنان نیز با رعایت احتیاط ها و امتیازاتی به عنوان جرم سیاسی در اصل 168 پیش بینی شده است. هر چند هیچگاه برای استفاده از چنین حقوقی اقدامات عملی درخوری صورت نگرفته است.

5 – در این عصر که برخلاف اقتضاء دین فطرت و سرشت ملایم و آسان گزین انسان ها، حوزه اسلامی مملو از عفونت خشونت و بد اخلاقی است؛ طرح ناصواب و نابجای آیه تحریم دمیدن بر افراطی است که بر ضد اسلام و مصالح کشور عمل کرده و می کند. واقعیت جامعه شناختی آن که، جامعه ایرانی اکنون با پدیده خستگی از دین مواحه است. این در حالی است که رحمانیت اسلام اقتضاء می کند، متدینین اندیشمند به فکر بسط رحمانیت دین باشند و اخلاقیات و بردباری را ترویج کنند.

 6 - چرا جنابعالی و برخی از عالمان برجسته، به اسراف در قتل در این کشور اعتراض نمی کنند؟ چرا از حقوق عموم مردم و از مظلومین در برابر اندک سالاری و فردیت مذموم دفاع نمی کنند؟ چرا از معطل ماند اغلب موارد مرتبط با حق الناس توسط حکومت اعتراض نمی شود؟ نکند آقایان بر تقدم حکومت ولایی بر عدالت نظر دارند و یا ظلم را در مواردی می بینند و در مواردی نسبت به آن تجاهل می کنند؟

7 – طولانی شدن شرایط اضطراری، نا به روال بودن امور ، تقدم رویکردهای میلیتاریستی (تعیین کنندگی برخی از نظامیان برای تامین امنیت)؛ نشان از ناسازگاری ذاتی - زیستی جمهوری اسلامی با عصر جدید دارد و یا نشان از رویکردی برای چپاول و فساد عده ای خاص دارد که در مناصب اصلی رسوخ پیدا کرده اند[10]. باقی ماندن جهل ساله بر موضوع امنیت، به تنهایی برای اثبات ناکارآمدی سیستم و بر جا بودن مشکلات و انباشت آن ها کافی است. عبور با سیاست و با تدبیر از امنیت است که کشور را به صلح  و توسعه و رفاه مردمانش می رساند. اگر چنین نشد و مردم از فقر شورش کردند و یا برای عدل به دنبال پناهی دیگر بودند؛ آنگاه شما آن ها را باغی و مستوجب مجازات های آیه محاربه می دانید؟ 

8 – اولویت اول بودن امنیت به شیوه های ناکار آمد غیر مردمی[11]، استنباط حکم اشد مجازات زاجرانه از آیه، و تحویا آن به مجریان مجاز به انجام هر کاری برای امنیت؛ حتما پیامدی جز انحراف از حق، اسراف در مجازات و افزایش بد اخلاقی در پی نداشته و نخواهد داشت. مجازات بی گناه جنایت است. عدالت تنها مجازات گناهكار نیست بلكه هیچ بی گناهی هم نباید مجازات شود. زیرا مجازات یك بی گناه، بسیار زیانبارتر از عدم مجازات یك مجرم است. بسیاری از متدینین طرفدار حذف یا کاهش جدی اعدام ها بر همین پایه استدلال می کنند. چرا بزرگان به عواقب چنین سخنانی کمتر توجه می کنند؟

9 - جواز شکنجه و مجازات مهار نشده برای حفظ امنیت، از بحران های سیاسی - قضایی کشور و موجب شرمساری و تاسف و البته ضلالت آفرین است[12]. تحقیر انسان ها و تعرض به حقوق دیگران به نام تقدم حقوق جمع بر حقوق فرد یکی از بنیان های حکومت های جمع گرا، از جمله سوسیالیست هاست. این در حالی است که «فربهی حقوق فرد» اساس حقوق در دنیای جدید است. استنباط متحجرین از آیه محاربه و آیه سیف و امثال آن، رحمانیت دین و اخلاق پیامبری را در محاق برده و راه را برای سلفیون تکفیری – جهادی منحرف در اهل سنت و برای شیعیان غالی منحرف پیرو آنان به طریق دیگری می گشاید.

10 – جنابعالی و تقریبا همه مسوولین حکومتی اذعان دارند، که نارضایتی ها و فشار زندگی کسانی را که بیشتر از طبقه فرودستان بودند به خیابان ها کشاند. اینان حداکثر نارضایتی از وضع موجود را فریاد زدند، علیه مسوولین شعار دادند و احیانا با خاموش کردن ماشین ها جاده ای را بستند، در پی چنین شرایطی، فرض کنید این گزاره درست باشد که اعتراض و خشم مردم با حمله نیروهای نظامی – انتظامی به آشوب کشیده شده باشد، آنگاه با توجه به برداشتی که از آیه محاربه دارید؛ حکم شما چیست؟ البته اگر معدودی نیز با همان احساسات گرم خود دست به سلاح سرد برده باشند و جایی را هم در چند نقطه محدود به آتش کشیده باشند، آنگاه حکم شما چیست؟ البته در مواردی که گروهک هایی بخواهند جنگ شهری راه بیاندازند به طرف مردم اسلحه خود را به طرف مردم نشانه بروند و مخل واقعی امنیت باشند؛ باید با دقت شناسایی بشوند و همان تعداد دستگیر و یا مورد تنبیه قانونی قرار گیرند.

11 – شما به وضعیت پر التهاب معیشتی مردمی که مستضعف اند و فریاد آنان به جایی نمی رسد و متقابلا پاسخگو نبودن مسوولین چه پاسخی دارید؟ با تاسف بسیار باید گفت، از گفتگو، استماع احسن و اتباع احسن در نظام تصمیم سازی خبری نیست. حق مردم نیست با سیاست ها پر توهم و مدیریت های غلط، همواره محکوم به تحمل فشار سیاسی و ریاضت اقتصادی باشند. ظلم «مرارت زندگی های سخت» و ظلم «توسعه نیافتگی ها» را چه کسانی باید فریاد بزنند؟ عالمان دینی ما و روشنفکران حوزه اجتماعی به چه راهی می روند؟ مگر در قرآن نخوانده اید: لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً عَلِيماً (نساء 148) همچنین مگر توانمندان فکری و جسمی و سازمانی وظیفه حمایت از ضعفا را ندارند؟ در برابر دعوت قرآن چه پاسخی وجود دارد؟ ما لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا(نساء 75). چرا به جای این همه وظایف مسلم بر زمین مانده، تنها سرکوب و اشد مجازات تجویز می شود؟ چرا به رویه اصلاح ناپذیری که نتیجه آن افساد است؛ اعتراض نمی شود. پیام حکمرانی الهام گرفته از دین اصلاح دائمی و دفع افساد است، چنانچه از زبان موسی(ع) در راهبردی فرمود: وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ(اعراف 142).

در پایان از تصدیع پوزش می طلبم و امید وارم فضای تاریک، تکدر آور و رنج دهنده موجود؛ با صفای صدق و امانت داری و الطاف الهی روشن گردد.

و السلام علی من اتبع الهدی. (طه 47)  

 13/9/98 سید حسن الحسینی

[1]  - راهبرد معاصرhttps://rahbordemoaser.ir

[2]  - https://tabnakjavan.com/

[3]  - مجمع البیان، ج‌ 3، ص‌ 291.

[4]  - همان و نیز علی خراسانی، دائرة‌المعارف قرآن كریم، جلد1، ص400

[5]  - به گفته فخر رازی این آیه درباره قوم بنی اسرائیل نازل شد؛ زیرا در کشتن مفسدان زیاده‌روی کردند(فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۳۴۵) همچنین راهزنان، دزدان کاروان حج و زیارات، مشرکان و پیمان‌شکنان از دیگر کسانی بودند که به عقیده برخی آیه محاربه درباره آن ها نازل شده است  . بنا بر نقل علامه طباطبایی، روایات شأن نزول این آیه در شش کتاب معتبر اهل سنت نیز با کمی تغییرات آمده است (برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱؛ خواجه عبدالله انصاری، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۰۳؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۳۴۵ همچنین فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۳۴۵.    - طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱؛ خواجه عبدالله انصاری، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۰۳؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۳۴۵. و  طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۳۳۳.

6 – تفاسیر مختلف، از جمله تفسیر یک جلدی ابولفضل بهرام پور ذیل آیه مربوط.

[7]  - در این خصوص واکنشی داشته ایم. به تعبیر آقای کاظم قاضی‌زاده (استاد حوزه)، مجازات قتل برای محاربین امری قطعی و مطابق با آیات و روایات و احکام شرعی تلقی می‌شود، ولی بحث زجرکش کردن محارب عملی غیرانسانی است. https://plus.irna.ir/news

[8]  - آخرین وصیت امام حسین (ع) به فرزندشان که در حقیقت آخرین وصیت ایشان به شیعیان و بلکه بشریت است را چنین نقل کرده اند: یا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ، ای فرزندم، از ظلم به کسی که در برابر تو، هیچ یاری کننده ای به جز خداوند ندارد، بر حذر باش (الکافی،ج 2، ص 331).

[9]  - يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا؛ ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید، پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد آن را به حکم خدا و رسول بازگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود(نساء 59).

[10]  - البته معتقدم قرآن  کتاب اصلی مسلمانان معجزه باقیه محمدیه است و مسلمان می تواند با استنباط درست و روز آمد از آن زیست مومنانه در هر زمانی داشته باشد.

[11]  -  بر خلاف قرون وسطا و بر خلاف صدر اسلام که محور رقابت و امنیت قدرت نظامی بود، امروزه رقابت و امنیت دائر مدار علم، تکنولوژی و اقتصاد است و تامین امنیت از روش های قدیمی نه تنها تامین کننده منافع ملی نخواهد بود بلکه موجبات عقب ماندگی کشور را فراهم می آورد.

[12]  - قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنْتُمْ شُهَدَاءُ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ، بگو: ای اهل کتاب، چرا اهل ایمان را از راه خدا باز می‌دارید و اهل ایمان را به راه باطل می‌خوانید در صورتی که (به زشتی این عمل) آگاهید؟! و (بترسید که) خدا از کردار شما غافل نیست (آل عمران 99).